Homepage  Prozawedstrijd  Prozawedstrijd 2007  Elodie Berendsen  Beoordeling BSN

Beoordeling Woestijnzand - Elodie Berendsen door BSN

Dit verhaal demonstreert wel mooi wat het verschil is tussen oraal vertellen en ‘schriftelijk vertellen’ – schrijven dus. En het laat ook zien dat het één niet zomaar omgezet kan worden in het ander.

Wie luistert naar een verhaal, zoals de ik-figuur hier doet, raakt, als het goed is, in de ban van de lijfelijk aanwezige verteller. Die kiest de intonaties en de pauzes, die vertoont een scala van lichaamstaal en gezichtsuitdrukkingen. Alles wat bij zijn of haar optreden hoort, bepaalt grotendeels de kwaliteit van de vertelling, meer dan de inhoud van het verhaal zelf. Als men dat verhaal gewoon op papier zet, gebeurt daarmee hetzelfde als met een songtekst of een grap van een cabaretier: er blijft niet veel meer van over. De tekst heeft de adem van de verteller nodig.

Elodie Berendsen heeft dat wel aangevoeld, geloof ik, want ze begint en eindigt met passages waarin de ik-figuur zelf een belevend personage is, en dat levert goed en sfeervol proza op. Naar mijn oordeel kan dat niet gezegd worden van de tekst die in de mond van Son Chia gelegd wordt.

Zonder de aanwezigheid van de geheimzinnige oude vrouw, en zonder dat we de omstandigheden op de porch kunnen ervaren (de warmte of de verkoeling, de geuren, geluiden) is haar verhaal een nogal schrale vertelling. Er zijn schuldeloze slachtoffers, met wie de lezer verplicht moet meeleven, er is een rotzak die voor de narigheid zorgt en die door goddelijk ingrijpen stevig wordt gestraft. Een gegeven als dat van Uncle Tom’s Cabin, maar dat was negentiende-eeuwse literatuur. De harde scheiding tussen goed en kwaad is sindsdien zelfs uit de kinderliteratuur verdwenen, niet omdat de schurken uitgebannen zijn, maar omdat ‘de goeden’ met meer eigenschappen worden uitgerust dan alleen maar hun brave bedoelingen en hun slachtoffer-zijn. De schrijfster heeft geprobeerd dat ‘meer’ in te voeren door de taal van Son Chia iets poëtisch te geven, iets van de sfeer van mythisch vertellen, en dat lukt soms ook nog wel. Soms ook niet en dan is de informatie droog-feitelijk: Ze kwamen van dezelfde stam. Ze zaten op hetzelfde schip, overleefden de overtocht en kwamen door toeval op dezelfde plantage terecht; Andriesen was zuinig op zijn eigendommen ... De opbrengst van zijn land was te schraal om er nog meer slaven op na te houden. Mededelingen zonder meer.

Het probleem is dat de lezer niet, zoals de luisterende ik-figuur, in de ban raakt van iets, want voor die lezer is er geen centrum van beleving. Twee oorzaken: in Son Chia’s verhaal regeert de alwetende verteller, die alle personages van binnen en van buiten kan beoordelen. Hij verplaatst zich werkelijk in iedereen, waardoor de figuren transparant worden en de lezer zich in geen van hen zal verplaatsen. Bij oraal vertellen is dat gebruikelijk en effectief, want de luisteraar laat zich meevoeren door de voordrachtskunstenaar. Op papier echter werkt het niet.

En, ten tweede: de ik-verteller, de eigenlijke hoofdpersoon dus, speelt geen enkele rol. Zij gaat zitten luisteren en ze incasseert dus Son Chia’s verhaal zonder enige reactie. Ze had er dus net zo goed niet kunnen zijn. Haar enige functie is het ontdekken van de bloedvlek, wat bij de lezer plichtmatig de reactie oproept van ‘dit is mythisch vertellen’.

Daar is best iets aan te doen en de oplossing ligt eigenlijk voor de hand. Als de ik een doel meekrijgt, als ze meer is dan een ijverige luisteraarster die alleen van plan is om diep onder de indruk te raken van zoveel wijsheid en drama, dan gebeurt er iets tussen haar en de oude vrouw. Ze kan bijvoorbeeld een sceptische journaliste zijn die de intentie heeft niks te geloven van wat het oude mens aan verhaaltjes opdist, maar die toch onder de indruk raakt en begint te twijfelen. In haar voltrekt zich dan een bepaalde ontwikkeling en dat is precies wat een geschreven verhaal nodig heeft. Verhalen op papier kunnen niet zonder zo’n hoofdpersoon, want die vormt voor de lezer ‘het centrum van beleving’. Ik weet wel zeker dat Elodie Berendsen ook dat verhaal kan schrijven.
 

September 2007, Hans ter Mors

Beoordeling Woestijnzand - Elodie Berendsen door BSN

Homepage  Prozawedstrijd  Prozawedstrijd 2007  Elodie Berendsen  Beoordeling BSN